Sveta zemlja u srpskoj književnosti od XIII do kraja XVIII veka

Putovanje u Jerusalim, bez svake sumnje, pojavljuje se kao preovlađujući motiv putopisne proze kroz srednji vek većine evropskih književnosti. U punoj meri potvrdilo se to i u srpskoj književnosti, u kojoj je negovana tradicija pisanog, ali i usmenog, prenošenja iskustava sa putovanja u Svetu zemlju. U tome su posebnu ulogu odigrali pisani vodiči po svetim mestima. Oni su se pokazali kao nezaobilazan podsetnik i literarno prihvaćen obrazac onih koji su nastojali da opišu sopstveno putovanje. Bliskost i delimična podudarnost retkih srpskih putopisa sa proskinitarionima iskazala se posebno u predočavanju prostora Svete zemlje, njenih brojnih hramova, međusobnih razdaljina, kao i u osvrtima na biblijska zbivanja.
O načinu putovanja i o putevima kojima se kretalo ka Jerusalimu svedoče sami putopisci. Sa područja na kojima su živeli Srbi bilo je nekoliko pravaca ka Svetoj zemlji. Iz krajeva južno od Save i Dunava uglavnom se usmeravalo prema jugu do Soluna, a odatle morem ka Egiptu ili Jafi, na istočnoj obali Sredozemnog mora. Najčešći pravac kojim se stizalo do Soluna bio je kopneni put kroz Moravsko-vardarsku dolinu. Ovaj put najbolje je opisao Jerotej Račanin, navodeći od Beograda do Soluna konake i pređene razdaljine. Korišćena je zatim i mogućnost skretanja istočno od Niša ka Pirotu i onda dalje zapadno od Sofije bugarskim krajevima ka Solunu. Tako je, recimo, putovao Silvestar Popović. U jedan od ova dva pravca uključivalo se kada se polazilo iz kosovsko-metohijskih krajeva. Patrijarh Arsenije Crnojević krenuo je iz Pećke patrijaršije da bi preko Šaškovaca, sela Zlatara, istočno od Skoplja, Mladog Nagoričina, Slaviškog polja, sela Radibužda, Palanke u Krivoj Reci, Gramždana, Dupnice, Samokova i dalje preko Plovdiva putovao ka Carigradu. Jednim zaobilaznijim putem kretali su se češće Srbi iz panonskih krajeva ka zapadu do Trsta, a zatim lađom do istočnih obala Mediterana. Kopnenim putevima putovalo se na kolima ili jašući na konjima. Posle pređenog dana zaustavljalo se na usputnom konaku da bi se prenoćilo i ujutru pošlo dalje. Razmacima između jednog i drugog konaka merio se broj pređenih dana, što se uglavnom i unosilo u putopisne beleške. Po svoj prilici, najveći broj poklonika prevaljivao je kopneni put na konju. Po dolasku u pristanište iz koga se put nastavljao morem konji su prevoženi lađama da bi se na njima po iskrcavanju na kopno nastavilo do ostalih odredišta. Na konju se zatim vraćalo kući. Jedan detalj o prevoženju konjâ lađom posvedočen je u putopisu Silvestra Popovića. Opisujući buru na moru tokom 26. avgusta 1745. godine, on navodi da su se tom prilikom utopile u moru .razne vrste ždrebaca. Tu pop Timotej ostavi ždrepca bržeg nego iz Vujićeve ergele..124 Treba imati na umu da su lađe kojima su putovali poklonici bile teretne i da su prevozile zamašne terete po istočnom Sredozemlju. Brojna putovanja hodočasnika svakako su uticala na prilagođavanje tih brodova i za prevoz i višednevno zbrinjavanje konja. Na daleki put kretalo se pod kraj leta, a vraćalo sredinom naredne godine. To nimalo jednostavno i teško putovanje, pored susreta sa novim krajevima, ljudima, njihovim običajima i drugačijom klimom donosio je putnicima uzbuđenja, neočekivanosti, pa čak i opasnosti. Bura na moru kao da je bila nezaobilazna scena koja se unosila u putopise. Počev od putovanja svetog Save pa do hodočasnika novijih vremena, susret sa uzburkanim morem donosio je neprijatnosti koje su ponekad prerastale u pravu dramu sa očekivanjem okončanja života. Sredozemna pučina postajala je više nemirna ukoliko bi putovanje zalazilo u jesenje mesece. Samo retki putnici, kao što je bio Silvestar Popović, nalazili su povoda da se i u tim teškim trenucima nasmeju mukama. Ipak, na sve tegobe zaboravljalo se kada bi se približio Uskrs. Slavljenje Uskrsa u Jerusalimu kraj Hristovog groba svagda je bio središnji trenutak u svakom pokloničkom putovanju. Kada bi se pojavio božanski plamen u Hristovom grobu, on bi se svećama preuzimao i u dodiru zemaljskog sa nebeskim učestvovalo se u zajedničkoj molitvi i nadanju za spasenje svih. Okupljeni na jednom mestu, sastavi srpske književnosti sa temom putovanja u Jerusalim ukazuju se u daleko bogatijem vidu i većoj raznovrsnosti nego što je to do sada izgledalo. Celovitija sagledavanja ove vrste literature predočavala su je kao prilično oskudnu i sa skromnim estetskim dometima. Na takve zaključke upućuju obuhvatnija proučavanja Bonje Angelova, Milorada Pavića, Gerharda Podskalskog i Svetle Đurove. Svakako, njihovi sudovi odnosili su se na skromnije poznavanje srpskog nasleđa nego što je ono sada dostupno. Iako delimično sačuvani, sastavi vezani za putovanje u Svetu zemlju, pisani na srpskoslovenskom, ruskocrkvenoslovenskom i srpskom narodnom jeziku, doprineli su na poseban način motivskoj raznorodnosti i ukupnom obogaćenju srpske književnosti. Svojom poetskom zasnovanošću ova dela duboko su okrenuta obrascima stare književnosti. Njihovo nastajanje tokom niza vekova govori o stalnosti putovanja Srba u Svetu zemlju, kao i o izuzetnoj postojanosti ovakve teme na kojoj su se, počevši od svetoga Save, oprobali brojni pisci.
Tomislav Jovanović